Czynniki rakotwórcze i mutagenne w środowisku pracy
Jednym z miejsc, gdzie spędzamy większość naszego czasu, są zakłady pracy, które niestety mogą być źródłem wielu czynników mogących powodować ryzyko występowania groźnych chorób, w tym także nowotworowych. Do jednych z tych czynników należy zaliczyć czynniki rakotwórcze oraz mutagenne, które prowadzą do rozwoju nowotworów i zmian w komórkach rozrodczych, które mogą być przekazane potomstwu.
Różnice między czynnikami rakotwórczymi a mutagennymi
Substancja rakotwórcza to substancja lub mieszanina substancji powodujących powstanie raka lub zwiększających częstotliwość jego występowania. Zmiany nowotworowe mogą ujawnić się po upływie wielu lat od chwili pierwszego narażenia na te substancje. Okres tego opóźnienia jest nazywany okresem latencji i może wynosić od kilku do 40 lat. Jednymi z powszechnych substancji rakotwórczych w miejscu pracy są substancje chemiczne, takie jak np.: azbest, benzen, arsen czy formaldehyd. Pracownicy, którzy mają z nimi na co dzień bezpośredni kontakt, na przykład w przemyśle chemicznym, hutnictwie czy podczas produkcji materiałów budowlanych, są narażeni na większe ryzyko zachorowania na raka płuc, skóry czy białaczkę.
Natomiast substancje mutagenne to takie substancje, które w przypadku wdychania, spożycia lub po wchłonięciu przez skórę mogą wywołać dziedziczne zmiany genetyczne lub zwiększyć częstość ich wystąpienia. Do substancji o takim działaniu zalicza się między innymi: iperyt, formalinę, benzen, benzopiren, bromki azowe, pestycydy i inne. Działanie mutagenne dotyczy przede wszystkim substancji, które mogą spowodować mutacje w komórkach rozrodczych u ludzi i mogą zostać przekazane potomstwu.
Regulacje prawne dotyczące BHP w zakresie czynników rakotwórczych i mutagennych
Obowiązki pracodawcy związane z występowaniem w środowisku pracy substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym określone są m.in. w:
- Dyrektywie UE 2022/431 zmieniająca dyrektywę 2004/37/WE w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych,
- lub mutagenów podczas pracy,
- Kodeksie pracy – m. in. art. 222, 229 §5,
- rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy,
- rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.
Dyrektywa UE 2022/431
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2022/431 z 9 marca 2022 r. uwzględnia bardzo ważną zmianę - poprzednia dyrektywa 2004/37/WE obejmowała jedynie substancje rakotwórcze i mutagenne, podczas gdy obecnie obejmuje również substancje działające szkodliwie na rozrodczość (reprotoksyczne). Stanowi to ważny krok naprzód w kierunku ochrony milionów pracowników w UE narażonych na działanie tych substancji – przyczyn niepłodności, poronień lub wad rozwojowych płodu. Do związków reprotoksycznych ujętych w załączniku III do dyrektywy 2022/431/UE należą: ołów nieorganiczny i jego związki, N,N-dimetyloacetamid, nitrobenzen, N,N-dimetyloformamid, 2-metoksyetanol, octan 2-metoksyetylu, 2-etoksyetanol, octan 2-etoksyetylu, 1-metylo-2-pirolidon, rtęć i nieorganiczne związki rtęci dwuwartościowej, w tym tlenek rtęci i chlorek rtęci (mierzone w przeliczeniu na rtęć), bisfenol A oraz tlenek węgla.
Państwa członkowskie mają termin do wprowadzenia w życie przepisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne niezbędne do wykonania dyrektywy 2022/431/UE do dnia 5 kwietnia 2024 r.
Zobacz Czynniki rakotwórcze i mutagenne
Obowiązki pracodawcy
Pracodawca jest zobowiązany do:
- przeprowadzania na swój koszt badań i pomiarów czynników rakotwórczych, zgodnie z częstotliwością określoną w rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy;
- prowadzenia okresowych szkoleń pracowników (które powinny obejmować w zakresie ryzyka dla zdrowia, jakie wynika z oceny narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym i dodatkowego ryzyka wynikającego z palenia tytoniu oraz środków ostrożności, które powinny być podejmowane w celu ograniczenia tego narażenia; wymagań higienicznych, które powinny być spełnione w celu ograniczenia narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym; konieczności używania środków ochrony indywidualnej, w tym odzieży ochronnej; działań zapobiegających wypadkom oraz działań koniecznych do podjęcia przez pracowników, w tym pracowników pełniących obowiązki ratownicze, podczas działań ratowniczych oraz wypadków) ;
- zapewnienia udziału pracowników lub ich przedstawicieli w projektowaniu i realizacji działań zapobiegających narażeniu na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym lub ograniczających poziom tego narażenia;
- umożliwienia pracownikom i ich przedstawicielom kontrolę stosowania wymagań określonych w rozporządzeniu oraz w innych przepisach regulujących zasady bezpieczeństwa i higieny pracy;
- prowadzenia rejestru prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym.
Pomiary stężeń
Wykonywanie pomiarów stężeń czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powinno odbywać się:
- w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia działalności;
- co najmniej 1 raz na 6 miesięcy, jeśli wynik ostatniego pomiaru mieścił się w przedziale od 0,1 do 0,5 NDS;
- co najmniej 1 raz na 3 miesiące, jeśli wynik ostatniego pomiaru przekroczył wartość 0,5 NDS;
- w każdym przypadku wprowadzenia zmiany w warunkach występowania tych czynników;
- jeśli wyniki dwóch ostatnich pomiarów stężeń czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym – co najmniej 6 miesięcy, nie przekroczyły 0,1 wartości NDS, pracodawca może odstąpić od wykonywania badań i pomiarów.
Rejestr czynników rakotwórczych i mutagennych
Rejestr powinien zawierać następujące dane:
- wykaz procesów technologicznych i prac, w których substancje chemiczne i ich mieszaniny lub czynniki o działaniu rakotwórczym lub mutagennym są stosowane, produkowane lub występują jako zanieczyszczenia bądź produkt uboczny, oraz wykaz tych substancji chemicznych i ich mieszanin oraz czynników wraz z podaniem ilościowej wielkości produkcji lub stosowania,
- uzasadnienie konieczności stosowania substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym,
- wykaz i opis stanowisk pracy, na których występuje narażenie na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym;
- liczbę pracowników narażonych na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, w tym liczbę kobiet, zwanych dalej „pracownikami”;
- określenie rodzaju substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powodujących narażenie, drogę i wielkość narażenia oraz czas jego trwania;
- rodzaje podjętych środków i działań ograniczających poziom narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym.
- prowadzenia rejestru pracowników narażonych na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym i przechowywać go przez okres 40 lat po ustaniu narażenia, a w przypadku likwidacji zakładu pracy – przekazać właściwemu państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu.
Rejestr powinien zawierać: datę wpisu do rejestru, imię, nazwisko pracownika oraz jego stanowisko pracy, numer PESEL, a w przypadku jego braku – numer dokumentu potwierdzającego tożsamość.
- informowania pracownika o opakowaniu, zbiorniku i instalacji zawierających substancje chemiczne, ich mieszaniny lub czynniki o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, a także o wymaganiach dotyczących oznakowania i znakach ostrzegawczych;
- przekazywania właściwemu państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu informację o substancjach chemicznych, ich mieszaninach, czynnikach lub procesach technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym – według obowiązującego wzoru stanowiącego załącznik nr 2 do rozporządzenia niezwłocznie po rozpoczęciu działalności oraz corocznie w terminie do dnia 15 stycznia.
Maria Kubacka
Product Manager
LEX BHP