Nowe zasady dziedziczenia oraz ustalania zachowku

W wyniku nowelizacji KPC, KRiO oraz KC, a także wprowadzenia ustawy o fundacjach rodzinnych znacząco zmieniły się przepisy postępowania spadkowego. Ustawodawca wprowadził nowo obowiązujące zasady, które dotyczą między innymi dziedziczenia oraz ustalania zachowku. Jakie brzmienie nadano powyższym zasadom?

Tematy dziedziczenia oraz zachowku ze względu na swoje ogromne znaczenie społeczne niewątpliwie stanowią przedmiot licznych spraw sądowych, dlatego warto już dziś zapoznać się z nowowprowadzonymi zmianami w tym zakresie.

Pomóc w tym może nagranie ze szkolenia dostępne w LEX Kancelaria Prawna "Postępowanie spadkowe po zmianach KC i KPC z 2023 roku - nowe zasady dziedziczenia oraz ustalania zachowku", na którym sędzia Monika Biała szczegółowo opowiedziała o najważniejszych nowościach w postępowaniu spadkowym wprowadzonych w 2023 roku.

Zmiany w prawie spadkowym wynikające z nowelizacji przepisów Kodeksu cywilnego: 

Niegodność dziedziczenia 

Ustawodawca, w wyniku uchwalenia ustawy z dnia 28 lipca 2023 r., zdecydował się na rozszerzenie zamkniętego katalogu okoliczności, których wystąpienie uzasadnia uznanie kogoś za niegodnego dziedziczenia. Ustawa dodała do art. 928 § 1, nieobecny dotychczas pkt. czwarty oraz piąty, które rozszerzają katalog uzasadnienia uznania kogoś za niegodnego dziedziczenia o:

• uporczywe uchylanie się od płacenia alimentów na rzecz spadkodawcy stwierdzonych orzeczeniem sądu, ugodą lub umową,
• uporczywe uchylanie się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Podstawą do zastosowania przepisu (uznania spadkobiercy za niegodnego) jest wypełnienie co najmniej jednej z wymienionych w przepisie przesłanek, natomiast z żądaniem uznania za niegodnego dziedziczenia może wystąpić każdy kto ma w tym interes.

Sąd po zbadaniu wszystkich okoliczności konkretnego przypadku może, lecz nie musi, stwierdzić, że spadkobierca jest niegodny dziedziczenia. Jednakże orzeczenie o niegodności może zapaść również już po objęciu majątku spadkowego przez spadkobiercę niegodnego. Oznacza to, że po uprawomocnieniu się orzeczenia o niegodności ma on obowiązek wydać spadek spadkobiercom i dokonać rozliczeń zgodnie z art. 1029 k.c.. Spadkobierca niegodny jest od chwili nabycia spadku posiadaczem w złej wierze. Ponadto spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia ustawowego i testamentowego, tak jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 928 § 2), a skutki niegodności nie rozciągają się na zstępnych niegodnego.

Omawiany katalog ma zastosowanie do sytuacji zaistniałych po dniu wejścia w życie nowelizacji (czyli od 15 listopada 2023 r.).

Zawężenie kręgu spadkobierców ustawowych

Zmiana przepisów Kodeksu cywilnego w 2023 roku przyczyniła się również do zawężenia kręgu spadkobierców ustawowych, zawartego w art. 934 k.c. Ustawodawca znowelizował § 2 niniejszego przepisu oraz dodał nieobecny dotychczas § 2(1).  

Przed nowelizacją w przypadku braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy, cały spadek przypadał dziadkom spadkodawcy, a jeśli któreś z dziadków nie dożyło otwarcia spadku, jego udział spadkowy przypadał zstępnym dziadków.  

Po wejściu zmian w życie, udział spadkowy przypada natomiast dzieciom dziadków w częściach równych, a jeśli żadne dziecko dziadków nie dożyło, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych.

Zmiany ograniczają dziedziczenie zstępnych dziadków wyłącznie do ich dzieci (wujkowie i ciotki spadkodawcy) oraz wnuków (rodzeństwo cioteczne lub stryjeczne spadkodawcy). Natomiast z kręgu spadkobierców ustawowych wyłączone zostały cioteczne i stryjeczne wnuki oraz dalsi krewni. Jednakże, jeżeli istnieje choćby jedna z osób należących do pierwszej lub drugiej grupy spadkobierców ustawowych, dziadkowie spadkodawcy nie dziedziczą.

Celem zawężenia kręgu spadkobierców jest eliminacja napotykanych w praktyce problemów związanych z długotrwałym ustalaniem spadkobierców o dalszych stopniach pokrewieństwa ze spadkodawcą. Niemniej jednak powyższa decyzja przyczyniła się do powstania licznych głosów krytyki, które twierdzą, że przyspieszenie postępowań spadkowych nie jest dostatecznym argumentem do uszczuplenia kręgu spadkobierców ustawowych, a tym samym do przyspieszenia przejęcia majątku zmarłego przez podmioty publiczne.

Wpływ fundacji rodzinnej na przepisy prawa spadkowego 

Dnia 22 maja 2023 r. weszła w życie ustawa o fundacji rodzinnej. Utworzenie niniejszej konstrukcji wymagało od ustawodawcy nowelizacji przepisów prawa spadkowego, co przyczyniło się w szczególności do obszernych zmian dotyczących dziedziczenia oraz zachowku. Głównym celem powstałej fundacji jest uproszczenie zasad sukcesji i zapewnienie ciągłości firm rodzinnych w perspektywie wielopokoleniowej.

W wyniku ww. nowelizacji zmieniony został art. 927 par. 3 k.c., w którym uregulowano zdolność dziedziczenia fundacji rodzinnej ustanowionej w testamencie przez spadkodawcę. Powyższa zmiana polega na rozszerzeniu o fundację rodzinną katalogu podmiotów, którym ustawodawca przyznaje warunkową zdolność dziedziczenia.

 Co do zasady zdolność bycia spadkobiercą ma podmiot, który żyje/istnieje w chwili śmierci spadkodawcy, jednak obecnie ustawa przewiduje wyjątki od tej zasady w przypadku:

• dziecka poczętego jeszcze nie narodzonego w chwili śmierci spadkodawcy, które może być spadkobiercą pod warunkiem żywego urodzenia

oraz

• fundacji,
• fundacji rodzinnej,

ustanowionych przez spadkodawcę w testamencie pod warunkiem wpisania do rejestru w terminie dwóch lat od dnia ogłoszenia ustanawiającego je testamentu.

Zmiany wynikające z wprowadzenia fundacji rodzinnej objęły swoim zakresem również instytucję zachowku. Po wejściu w życie ustawy dot. fundacji rodzinnej, ustalenie zachowku wymaga uwzględnienia świadczeń majątkowych lub mienia uzyskanego z fundacji rodzinnej przez osobę uprawnioną do zachowku.  Celem wprowadzenia omawianej zmiany było uwzględnienie przysporzeń uzyskanych z majątku fundacji rodzinnej w przypadku, gdy zachodzi potrzeba ustalenia zachowku należnego uprawnionym spadkobiercom.

Zmiany w prawie spadkowym wynikające z nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego:

Przyjęcie lub odrzucenie spadku 

Zmiany nastąpiły również w przepisach KPC- w nowym art. 640 § 1 KPC zniesiono obowiązek notariusza polegający na przesyłaniu do sądu spadku oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, jeżeli zarejestrował akt poświadczenia dziedziczenia. Natomiast w art. 652 KPC zniesiono obowiązek notariusza dot. zawiadamiania sądu spadku o dokonanym otwarciu i ogłoszeniu testamentu – w sytuacji, gdy notariusz sporządził akt poświadczenia dziedziczenia. Ustawodawca wprowadził  powyższe zmiany przedmiotowe z zamiarem odciążenia sądów.

Zmiany w prawie spadkowym wynikające z nowelizacji przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego:

Sprawowanie przez rodziców zarządu majątkiem dziecka 

Z uwagi na to, że dzieci nie posiadają pełnej zdolności do czynności prawnych, w ich imieniu muszą działać przedstawiciele ustawowi, którymi najczęściej są rodzice. Powyższą kwestię reguluje art. 101 k.r.o., który w wyniku ostatnich zmian z 2023 roku zmienił swoje dotychczasowe brzmienie.

Ustawodawca zdecydował się modyfikować §3 oraz dodać nieobecny dotychczas § 4. Zgodnie z nowym art. 101 § 4 k.r.o., jeśli dziecko zostaje spadkobiercą w wyniku odrzucenia spadku przez rodzica, rodzice mogą odrzucić w imieniu dziecka spadek bez zgody sądu. Jednak zgoda sądu jest niezbędna tylko w sytuacji tzw. konfliktu interesu, a więc w sytuacji, gdy np. dziecko zostanie powołane do spadku obok rodzica.  

Aby rodzic mógł podjąć decyzję bez zgody sądu, muszą zostać spełnione warunki:

• rodzic posiada w tym zakresie władzę rodzicielską;
• na odrzucenie spadku zgodził się drugi rodzic posiadający w tym zakresie władzę rodzicielską albo odrzucenie dokonywane jest wspólnie

Biorąc pod uwagę obszerność nowelizacji, warto pamiętać, że nie wszystkie zmiany zostały uwzględnione w niniejszym tekście. Aby uzyskać pełne zrozumienie i kompleksową wiedzę na temat wprowadzonych przepisów, zachęcamy do zapoznania się z nagraniem ze szkolenia "Postępowanie spadkowe po zmianach KC i KPC z 2023 roku - nowe zasady dziedziczenia oraz ustalania zachowku", podczas którego sędzia Monika Biała szczegółowo przybliżyła wszystkie nowelizacje jakie nastąpiły w zakresie postępowania spadkowego w 2023 roku.

Tagi:
• LEX Kancelaria Prawna