Rebus sic stantibus, czyli wyjątek od zasady dotrzymywania umów
Klauzula rebus sic stantibus w największym skrócie odnosi się do wpływu zmiany okoliczności na zobowiązanie umowne. Rebus sic stantibus stanowi swego rodzaju przeciwwagę dla innej, i chyba wszystkim znanej, zasady: pacta sunt servanda (umów należy dotrzymywać). Rebus sic stantibus ma jednak zastosowanie tylko w sytuacjach wyjątkowych.
Zgodnie z regulacją kodeksową, jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym.
W procedurze: Postępowanie w sprawie z powództwa o zmianę - na podstawie art. 357(1) § 1 k.c. - treści stosunku prawnego przez zmianę wysokości świadczenia pieniężnego, autorzy podkreślają, że klauzula rebus sic stantibus pozwala sądowi jedynie na oznaczenie nowego sposobu wykonania zobowiązania lub nowej wysokości świadczenia albo na orzeczenie o rozwiązaniu umowy, natomiast nie na tworzenie całkiem nowego stosunku zobowiązaniowego.
Co powinno znaleźć się w pozwie?
Autorzy wspomnianej procedury wskazują, że pozew powinien spełniać warunki określone dla pisma procesowego (art. 126 k.p.c.) oraz wymagania przewidziane dla pozwu (art. 187 k.p.c.).
Powód powinien wskazać stosunek obligacyjny łączący strony oraz przedstawić argumenty świadczące o tym, że nastąpiła nadzwyczajna zmiana stosunków, sprawiająca, że spełnienie świadczenia zgodnie z treścią zobowiązania byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, uzasadniająca ingerencję sądu w umowę stron.
Powód powinien także wskazać, czy żąda dostosowania zobowiązania do nowych, zmienionych warunków przez odmienne oznaczenie sposobu jego wykonania lub wysokości świadczenia, czy domaga się rozwiązania umowy, a ponadto że nie sprzeciwiają się temu interesy stron ani zasady współżycia społecznego.
Żądanie pozwu może obejmować określony sposób rozliczenia stron na wypadek rozwiązania umowy.
Co istotne, w orzecznictwie podkreśla się, że na klauzulę rebus sic stantibus nie można się powoływać w zakresie zobowiązania, którego wymagalność przypadała na okres sprzed zaistnienia nadzwyczajnej zmiany stosunków, jeżeli w tym czasie było możliwe spełnienie świadczenia.
Jeżeli strona nie wystąpi z odpowiednim roszczeniem na podstawie art. 357(1) k.c., w czasie gdy istnieje jeszcze możliwość oznaczenia sposobu wykonania zobowiązania, wysokości świadczenia lub rozwiązania umowy, czyli wtedy gdy trwa stosunek zobowiązaniowy, nie może później żądać zmiany wysokości świadczenia, skoro zostało ono już spełnione. W szczególności sąd nie może oznaczać na podstawie art. 357(1) k.c. wysokości spełnionego świadczenia, nawet gdy zdaniem strony nie zostało ono wykonane należycie lub w ogóle nie zostało wykonane (zob. wyrok SN z 21.07.2006 r., III CSK 119/05, LEX nr 445269).
Po terminie, w którym świadczenie powinno być spełnione, nie można twierdzić, że jego spełnienie byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami lub groziło jednej ze stron nadmierną stratą, lecz jeżeli dłużnik nie wykonał lub wykonał nienależycie zobowiązanie, a zostaną spełnione także dalsze przesłanki przewidziane w art. 471 k.c., wierzyciel może skorzystać z jednego z uprawnień przewidzianych w przepisach k.c. regulujących skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (zob. wyrok SN z 21.07.2006 r., III CSK 119/05, LEX nr 445269).
Kiedy powództwo zasługuje na uwzględnienie?
Uwzględnienie powództwa uzależnione jest od łącznego spełnienia następujących przesłanek:
- zaistniała nadzwyczajna zmiana stosunków;
- spełnienie świadczenia zgodnie z treścią zobowiązania byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą;
- musi istnieć związek przyczynowy między dwiema ww. przesłankami;
- przy zawieraniu umowy strony nie przewidywały powyższych następstw nadzwyczajnej zmiany stosunków.
Nadzwyczajna zmiana stosunków oznacza zmianę stosunków spowodowaną niezwykłymi okolicznościami, które rzadko się zdarzają, są wyjątkowe, niezwykłe. Są to okoliczności nieobjęte typowym ryzykiem umownym, obiektywne i niezależne od stron.
Zmiana ustawodawstwa może być uznana (w okolicznościach konkretnej sprawy) za nadzwyczajną zmianę stosunków w rozumieniu art. 357(1) k.c. Muszą być jednak spełnione także inne przesłanki zastosowania tego przepisu. Jeżeli nadzwyczajna zmiana stosunków nastąpiła po częściowym wykonaniu zobowiązania, to wówczas przesłanki zastosowania klauzuli z art. 357(1) k.c. mogą podlegać ocenie w odniesieniu do niewykonanej części zobowiązania (zob. wyrok SN z 22.11.2007 r., III CSK 111/07, LEX nr 484689).
Z nadmierną trudnością w spełnieniu świadczenia mamy do czynienia w sytuacji, w której dłużnik musi podjąć działania wiążące się z zagrożeniem dla życia lub zdrowia, szczególnymi niedogodnościami lub koniecznością poniesienia nakładów niewspółmiernych do osiąganego rezultatu.
Z kolei groźba rażącej straty zachodzi w sytuacji, w której nastąpił ogromny wzrost lub spadek wartości świadczenia jednej ze stron.
Jeżeli umowa została w całości wykonana, to jej rozwiązanie nie jest możliwe na podstawie art. 357(1) § 1 k.c. (zob. wyrok SN z 9.04.2003 r., I CKN 255/01, LEX nr 78890).
Więcej informacji na temat wymienionych przesłanek znaleźć można w komentarzu we wspomnianej procedurze
Co sąd może orzec, jeśli uwzględni powództwo?
Po stwierdzeniu wystąpienia przesłanek klauzuli rebus sic stantibus, sąd może:
- oznaczyć (odmiennie niż w umowie) sposób wykonania zobowiązania,
- oznaczyć (odmiennie niż w umowie) wysokość świadczenia,
- orzec o rozwiązaniu umowy.
Autorzy procedury podkreślają, że sąd nie jest związany w tym zakresie żądaniem zgłoszonym w pozwie.
W wypadku rozwiązania umowy, sąd w sentencji orzeczenia powinien także oznaczyć chwilę, z jaką umowę rozwiązuje, z uwagi na obligatoryjność rozliczenia stron w razie rozwiązania umowy.
Znacznie więcej informacji na temat przebiegu postępowania, a także odesłania do wielu innych dokumentów z zakresu wykładni i praktyki, można znaleźć we wspomnianej procedurze: Postępowanie w sprawie z powództwa o zmianę - na podstawie art. 357(1) § 1 k.c. - treści stosunku prawnego przez zmianę wysokości świadczenia pieniężnego.
Jeśli chcesz wiedzieć więcej na temat samych procedur, zobacz krótki film opisujący tę kategorię dokumentów.
Senior Product manager