Ubezwłasnowolnienie i jego przyszłość w polskim systemie prawnym

W polskim prawie wyróżniamy dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia - całkowite i częściowe. Orzecznictwo obszernie pokrywa zarówno interpretację przesłanek jaki i procedury ubezwłasnowolnienia, nierzadko krytykując obecne regulacje. Zaproponowano zastąpienie ubezwłasnowolnienia nowym modelem wspierania podejmowania decyzji. 

Instytucja ubezwłasnowolnienia funkcjonuje w polskim systemie prawnym od połowy XX wieku. Po latach obowiązywania stała się jednak przedmiotem licznych debat naukowych. Zarzuca się jej brak elastyczności i nadmierną ingerencją w sferę praw człowieka poprzez wykluczenie z obrotu cywilnoprawnego osoby ubezwłasnowolnionej. W konsekwencji dochodzi do nieposzanowania Konstytucji oraz Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. 

Czym jest ubezwłasnowolnienie? 

Ubezwłasnowolnienie to częściowe lub całkowite pozbawienie osoby fizycznej zdolności do czynności prawnych w celu ochrony jej interesów życiowych i majątkowych. Ubezwłasnowolnienie może być całkowite lub częściowe.  

Zgodnie z art. 13 KC, osoba, która ukończyła 13 lat może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Ustanawia się dla niej opiekę, chyba, że pozostaje pod władzą rodzicielską. W przypadku, kiedy rodzice dziecka są całkowicie ubezwłasnowolnieni, nie mogą pełnić tej funkcji i sąd rodzinny postanawia o pozbawieniu ich władzy rodzicielskiej. Skutkiem utraty zdolności do czynności prawnych jest niemożność uczestnictwa w obrocie cywilnoprawnym. Taka osoba nie może zawrzeć małżeństwa, a w przypadku już istniejącego związku, powstanie przymusowa rozdzielność majątkowa z małżonkiem. 

Ubezwłasnowolnione częściowo mogę zostać wyłącznie osoby pełnoletnie, które doświadczają choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii (art. 16 KC). W przeciwieństwie do osób ubezwłasnowolnionych całkowicie, ich stan nie uzasadnia całkowitego pozbawienia zdolności do czynności prawnych, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia ich spraw. Ustanawia się wtedy kuratelę. 

Proces ubezwłasnowolnienia w praktyce sądów  

Orzecznictwo jest zgodne, że samo istnienie choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego czy zaburzeń psychicznych nie jest wystarczające dla orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu. Konieczne jest również udowodnienie drugiej przesłanki - niemożności kierowania swym postępowaniem. W postanowieniu z 18 czerwca 2014 r. Sąd Apelacyjny w Krakowie (I ACa 559/14, LEX nr 1544766) podkreśla, że "ubezwłasnowolnienie ma charakter fakultatywny, to znaczy, że nawet osoba niezdolna do kierowania swoim postępowaniem nie musi zostać ubezwłasnowolniona, jeżeli sąd mając na uwadze jej sytuację życiową i rodzinną uzna, że ubezwłasnowolnienie nie jest w danym przypadku celowe. Jest to bowiem środek nadzwyczajny, a jego stosowanie ograniczone jest tylko do sytuacji, w których jest ono nieuniknione." Ubezwłasnowolnienie nie może służyć ochronie interesów czy wygodzie innych osób, lecz powinno mieć przede wszystkim na względzie dobro tej osoby. 

Procedura ubezwłasnowolnienia 

Wniosek o ubezwłasnowolnienie, zgodnie z orzecznictwem, może złożyć osoba we własnym imieniu. Uprawniony jest również jej małżonek, krewny w linii prostej, rodzeństwo oraz jej przedstawiciel ustawowy. Wniosek można złożyć już na rok przed osiągnięciem pełnoletności przez tą osobę. 

W postępowaniu sądowym obligatoryjnie uczestniczy prokurator. W każdym stadium mogą do niego również wstąpić organizacje pozarządowe, do których zadań statutowych należy ochrona praw osób niepełnosprawnych i udzielanie im pomocy. Właściwe do rozpoznania tych spraw są wydziały cywilne rozpoznające sprawy w pierwszej instancji w Sądach Okręgowych. 

Zamiast ubezwłasnowolnienia model wspierania podejmowania decyzji 

O likwidację ubezwłasnowolnienia od dawna zabiegają organizacje społeczne oraz Rzecznik Praw Obywatelskich. Przez ustawodawcę proponowany jest nowy model - wspierane podejmowanie decyzji poprzez asystę prawną lub pełnomocnictwo wspierające. Asysta miałaby na celu wsparcie, a nie zastępowanie decyzji osoby z niepełnosprawnością, w nadzorowany przez system sposób. Asystent prawny będzie mógł zostać wybrany przez niepełnosprawną osobę. Jego zadaniem będzie pomóc i wytłumaczyć jej z czym wiążą się czynności prawne takie jak np. zawarcie umowy. Asystent zostanie zobowiązany do sprawdzania jej woli za każdym razem. Z kolei pełnomocnictwo będzie ustalane przez sąd i będzie mogło być czasowe. 

Projekt jest obecnie na etapie opiniowania (stan na dzień 31.01.2025). 

Milena Frączek 

Dział Zarządzania Produktami 

Tagi:
• LEX Kancelaria Prawna